(*) UYGUR KARIZLARINA YOLCULUK

Dursun Özden
Kaynak Yayınları
Ocak 2006-İstanbul
ISBN 975-343-441-3
Kaynak: uzaklar.com/content/view/457/168/


Yaşasın Karız!..

Dursun Özden

Bu gün hala kullanılan, Asya’da 2500 yıllık uygarlık harikası olan Karız, yerin 110 metre altında ve 5 bin kilometre uzunluğunda olup, Tanrı Dağları’ndan Turfan şehrine su getirmek amacıyla Uygur Türkleri tarafından yapılmış.
Orta Asya’da bulunan antik uygarlık harikası olan Karız su kanalları, Tanrı Dağları’ndan ve yeraltı kaynaklarından Turfan’a su getiren, çölün altında 110 metre derinlikte ve toplam 5 bin kilometre uzunluğundaki yeraltı su tüneli, Türklerin yaratıcılığını özetliyor.

“Karız” sözcüğü; kehriz, lağım ve yeraltı su yolu demektir. Suyun aktığı yeraltı kanalı anlamına gelen “teşme” olarak da söylenmekte. Aslında, bölgede Karız’ın yapımında kullanılan bazı Türkçe kökenli sözcüklerden de anlaşılacağı gibi, bu uygarlık harikasını yapanların Türk olduğu anlaşılmakta. Örneğin: Tuynuk: Kuyu. Kurutka: Sert çamur. Küz: Kaynak. Karizçi: Kuyu kazan kişi. Geltekçi: Hayvan sürücüsü. Yuklima: Kuyu ağzına konulan örtü. Tirek: Direk. Yanlık: Yana konulan tahta. Çukka: Tehlike işareti. Suğuk çüşüş: Soğuk havanın içeri girmesi. Suğukçi: Sucu kişi. Kuduk seviti: Çubuktan örülmüş küçük sepet. Ketmin: Kazma, kazıcı. Çığrık: çamur makinası (elle). Yağ: Yağ. İlmek: Dut ya da karaağaç çatalından yapılan tarak. Tilma: İlk kuyunun başı...vb.
Karız, deniz seviyesinin altında kalan tarım alanlarına, köylere ve yerleşim merkezlerine suyu taşımaya yarayan yatay ve düşey teraltı su tenelleri-galarileridir. Bu kanalları yaklaşık 100 metre yeraltında konumlandırmanın amacı, güzergahın geçtiği çölde ortalama +40 derecenin bulunduğu hava koşulları düşünülerek, sızıntı ve buharlaşmadan kaynaklanan su kayıplarını azalmaktır. Bir karız tamamen yer çekimi kuvveti ile işlemektedir. Bu şekilde tasarlanıp, keni içindeki eğim dikkate alınarak suyun doğal eğimi ve akar kotu, iki karız arasında eğim hesabı ile yapılmış olup, pompa gereksinimini ortadan kaldırmıştır. Örneğin: Turfan’a bağlı Piçan ile Dalankariz ilçeleri arasındaki karız uzunluğu 8 km. olup, 190 adet kuyu bulunmaktadır. Kuyular arasındaki kot farkından anlaşılacağı gibi, karız içinde suyun doğal akar eğimi en az %1’dir. Bu eğim ise, kot ve koordinatlı topoğrafya hesapları ve Ölçme Bilgisi-Jeodezi- uygulama tekniği açısından oldukça idealdir. Suyun kaynağı ile son noktası arasındaki uzaklığın 5 bin km. olduğunu görünce, Karız yeraltı su kanallarının 2500 yıl önceki bilgi ve teknoloji ile kusursuz yapımı ve de bu gün hala önemli bir bölümünün kullanılır olması, bir uygarlık harikası olarak tanımlanmakta...

Turfan bölgesindeki yeraltı antik Karız uygarlık harikası, artık tehlike sinyalleri veriyor. 1957 yılında suyu akan karız sayısı 1237 iken ve 563 milyon metreküp su taşır durumda iken, bu gün ise suyu akan karız sayısı 446 ve 149 milyon metreküp su taşımaktadır. Yani insanlığın yarattığı ve bulduğu bu mucize yapı, yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. (Bilim ve Ütopya, Eylül 2004, sayı: 123)

Karız’ı, UNESCO’nun sahip çıkarak, korumaya alması gerekmektedir. Konuyla ilgili olarak, Çin Halk Cumhuriyeti Danışma Meclisi, Çin Milliyetler Üniversitesi Uygur Dili Bölümü, Karız Araştırma Kurumu ve Urumqi Valiliği gibi kuruluşlar çeşitli çalışmalar yapmakta.

2500 yıllık uygarlık harikası olan Karız, yok olmamalı... Karız, Çin topraklarında. Çin Seddi gibi bir uygarlık harikası olan Karız, tüm insanlığın ortak kültür mirası olarak kurtarılmayı beklemekte...

Şaman Türklerin içinde yeşerttiği “Sevgi-Hayat Ağacı”nın barış kokan çiçeklerini yaşatmak ve Avrasya kültürü ile bezemek için, batının “Avrupa merkezli” küresel kültür ablukasına karşı Çin’le dayanışmaya girerek, Karız’ı kurtarmalıyız... Karız tarih ananın bize emaneti, sevdalısı, ince ve uzun boylu, gün görmemiş-sarı saçlı bir güzel kızı... Karız’ın yazgısı elimizde... Yaşasın Karız!...

Orta Asya tarihi, yeniden yazılacak...

dursunozden@e-kolay.net

(27/01/2005)

---Kaynak: tgc.org.tr/arsiv/dursun_ozden/yazi61.htm

Turfan Karızları (Yer Altı Su Kanalları)

"Karız" sözcüğü; kehriz (Bu gün Anadolu'da "keriz" olarak kullanılan bu sözcük, sebil, herkesin kullanımına açık çeşme anlamındadır. Aynı zamanda, argoda da; malını mülkünü herkesin kullanmasında sakınca görmeyen, malını sebil gibi dağıtan kişiler için kullanılmaktadır.) lağım veya yer altından giden su kanalı anlamındadır. Burada kullanılan lağım sözcüğü ilk anda bugün büyük şehirlerde kullanılan atık su yollarını çağrıştırsa da asıl anlamı yer altına açılan tünel, kanaldır. Bilindiği üzere Osmanlı ordusunda, fethedilmek istenen kalelerin etrafı sarıldığında, yer altından tüneller açarak kale duvarı altına ve girişine patlayıcı yerleştirip, kale duvarlarının veya kapısının yıkılmasını sağlayan asker grubuna "lağımcı" denirdi.
Bugün hala kullanılabilen, ve Asya'da bir uygarlık harikası olan yer altı su kanalları, belli bölgelerde yerin 110 metre altına kadar inmekte ve toplam uzunluğu beş bin kilometreye ulaşmaktadır. Tanrı Dağları'ndan, Turfan şehrine su getirmek amacıyla Uygur Türkleri tarafından yapılmıştır. Bu haliyle, Çin seddinden daha önemli bir yapı olduğu ortadadır.. Bu konuda sayın Dursun Özden'in yapmış olduğu tespitler Türk Tarihi ve medeniyeti açısından çok önemlidir.
"Orta Asya'da bulunan antik uygarlık harikası olan Karız su kanalları, Tanrı Dağları'ndan ve yeraltı kaynaklarından Turfan'a su getiren, çölün altında 110 metre derinlikte ve toplam 5 bin kilometre uzunluğundaki yeraltı su tüneli, Türklerin yaratıcılığını özetliyor.

"Karız" sözcüğü; kehriz, lağım ve yeraltı su yolu demektir. Suyun aktığı yeraltı kanalı anlamına gelen "teşme" olarak da söylenmekte. Aslında, bölgede Karız'ın yapımında kullanılan bazı Türkçe kökenli sözcüklerden de anlaşılacağı gibi, bu uygarlık harikasını yapanların Türk olduğu anlaşılmakta. Örneğin: Tuynuk: Kuyu. Kurutka: Sert çamur. Küz: Kaynak. Karizçi: Kuyu kazan kişi. Geltekçi: Hayvan sürücüsü. Yuklima: Kuyu ağzına konulan örtü. Tirek: Direk. Yanlık: Yana konulan tahta. Çukka: Tehlike işareti. Suğuk çüşüş: Soğuk havanın içeri girmesi. Suğukçi: Sucu kişi. Kuduk seviti: Çubuktan örülmüş küçük sepet. Ketmin: Kazma, kazıcı. Çığrık: çamur makinesi (elle). Yağ: Yağ. İlmek: Dut ya da karaağaç çatalından yapılan tarak. Tilma: İlk kuyunun başı...vb".

"Karız, deniz seviyesinin altında kalan tarım alanlarına, köylere ve yerleşim merkezlerine suyu taşımaya yarayan yatay ve düşey yeraltı su tünelleri - galerileridir. Bu kanalları yaklaşık 100 metre yeraltında konumlandırmanın amacı, güzergahın geçtiği çölde ortalama +40 derecenin bulunduğu hava koşulları düşünülerek, sızıntı ve buharlaşmadan kaynaklanan su kayıplarını azalmaktır. Bir karız tamamen yer çekimi kuvveti ile işlemektedir. Bu şekilde tasarlanıp, kendi içindeki eğim dikkate alınarak suyun doğal eğimi ve akar kotu, iki karız arasında eğim hesabı ile yapılmış olup, pompa gereksinimini ortadan kaldırmıştır. Örneğin: Turfan'a bağlı Piçan ile Dalankarız ilçeleri arasındaki karız uzunluğu 8 km. olup, 190 adet kuyu bulunmaktadır. Kuyular arasındaki kot farkından anlaşılacağı gibi, karız içinde suyun doğal akar eğimi en az %1'dir..." (Dursun Özden. Aydınlık Dergisi. Eylül 2004)

-Kaynak..sevgiadasi.com/turk-tarihi-uze…iklar-kalkiyor-vt611.html

Tanrı Dağı'nın eriyen karları ile yeraltındaki su kaynaklarını birleştirerek yerleşim alanlarına taşımak amacıyla inşa edilen Karız Kanalları, 5 bin kilometre uzunluğuyla 6 bin kilometre olduğu tahmin edilen Çin Seddi'ne adeta meydan okuyor. Sincan'ın üzümleriyle ünlü Turfan'daki Karız Kanalları, Çin Seddi ve doğudaki Büyük Kanal ile birlikte Çin'in 3. harikası olarak adlandırılıyor.
2 bin 500 yıl önce sadece yerçekimi kullanılarak çalışması sağlanan Karız Kanalları, 60 kilometre uzaktaki kurak Turfan bölgesini bereketli vaha haline getirmiş. Kanalları ziyarete gelen turistler rehberlere, o dönemde bu kadar muhteşem bir sistemin nasıl inşa edildiğini soruyor. Hâlâ sorunsuz bir şekilde çalışan Karız kanalları, Turfan vahasına her yıl yaklaşık 200 milyon metreküp su taşıyor. Bundan dolayı kanallar, Turfan için hayat kaynağı olmaya devam ediyor.
Karız kanallarının her birinde dik kuyular, yeraltı kanalı, yer üstü kanalı ve barajlar bulunuyor. Yeraltı kanalları, bazen birkaç kilometre, bazen de onlarca kilometre uzunluğunda olabiliyor. Yeraltı kanalları inşa edilirken işçiler, havalandırma sağlamak ve kazılan çamurları boşaltmak için 20-30 metre aralıkla dik kuyular açmış. Barajlar ise su miktarını ayarlayan su deposu işlevini yerine getiriyor. Turistler bu muhteşem mimari eseri görmek için şimdilerde Turfan'a akın ediyor. Yerli ve yabancı turistler hem Karız'ları geziyor hem de bal tatlısı üzümüyle ünlü Turfan'ın temiz havasını soluyor. Turistler için Turfan'da Karız Kanalları'nı tanıtan özel bir müze de kurulmuş. Turfan bölgesinde toplam uzunluğu 5 bin kilometreyi geçen binden fazla Karız Kanalı bulunduğu tespit edilmiş.
Kanallar, sıcaklığın 40 dereceye vardığı Turfan'a kadar kar suyunu buharlaşmadan taşıyabilecek yapıda inşa edilmiş. Tanrı Dağı'nın eteğinden 110 metre derinliğinde başlayan kanallar Turfan'a geldiğinde derinliği 10 metreye kadar düşüyor. O zamanda bu ölçümlün nasıl yapıldığı henüz aydınlatılamadı.
En çok 1.5 metre yüksekliğinde kazılan tünellerde işçilerin ancak oturarak çalıştığı biliniyor. Bugünlerde bölgeye ziyaret eden turistlere bu çalışma yöntemi orjinaline uygun olarak yapılan mankenlerle gösteriliyor. Turistler buraları gezerken kanalların içinde bol bol hatıra fotoğrafı çektiriyor ve buz gibi temiz olan suya ellerini sokuyor. Turistler burayı gezdikten ve sonra evlerini hem lokanta hem de dinlenme yeri olarak kendilerine açan Uygur aileleri ve diğer yerleri ziyaret ediyor.


KARIZ’lar için daha fazla resim görmek isteyenler aşağıdaki adrese tıklasın.

images.google.com.tr/imgres?im…um%3D1%26hl%3Dtr%26sa%3DN