Hemşin Terakki Cemiyeti

      Hemşin Terakki Cemiyeti

      İSHAK GÜVEN GÜVELÎOOĞLU
      -1910 yılında kurulan-
      Hemşin Terakki ve Teavün Cemiyeti
      Gerek Osmanlı devrinde .gerekse günümüzde Doğu Karadeniz , özellikle de Rize civarında kültür seviyesi civar bölgelere göre daha yüksek olan Hemşin, yetiştirip ülke ve millet hizmetine verdiği devlet adamı, paşa, müftü, kadı gibi değerleri ile öne çıkmış bir yurt köşesidir.
      Yıllardır Osmanlı devrinde yetişmiş Rizeli meşhur kişileri araştırmaktayım. Bugüne kadar tespit ettiğime göre, Rizeli meşhurlar arasında Hemşinliler hayli bir yekûn oluşturmaktadır .Nitekim Osmanlının her devrinde imparatorluğun en ücra köşelerinde dahi hizmette bulunan Hemşinli ulema, ve kadılara tesadüf edilmekte idi.
      Bunun yanı sıra, 1790 yılından imparatorluğun son bulduğu 1922 yılına kadar ramazan ayının son on günlerinde sarayda düzenlenen.başta Padişah ve , şeyhülislamın takip ettiği Huzur-u hümayun derslerine davet edilme şerefine nail olabilmiş müstesna alimler arasında da Hemşinlilere rastlanır.
      Ayrı bir yazı konusu olabilecek bu konuyu bırakıp başlığa ait malûmata geçecek olursak, sahilden 40-50 km içerdeki bir Hemsin köyünde okur-yazar oranının ülke genelinde hayli düşük olduğu bir devirde Terakkı-kalkınma- ve Teavün -yardımlaşma-adlı bir demek kurulması, Hemşinlilerin kültür seviyesini göstermesi bakımından önemlidir.
      Kurucuları tarafından kaleme alınıp Lazistan (RİZE) Mutasarrıflığına verilen, müracaat belgesinde belirtildiğine göre, bölgede mektep bina etmek ve geliri mektebe verilmek üzere ekmek firını kurrmak için harekete geçilmişti.
      Cemiyetin kuruluşu için düzenlenen beyanname ve nizamname, Lazistan Mutasarrıf!ığınca Trabzon Valiliğine, buradan da Dahiliye Nezareti tarafından Şuray-i Devlete havale edilmişti. Burada yapılan inceleme sonucu, nizamnamedeki bazı maddeler cemiyetler kanununa aykırı bulunarak ıslah için iade edilmişti. Bunun üzerine Rumi 6 mayıs 1326 (1910) tarihinde Şuray-ı Devletin tarifi üzerine yapılan düzenlemelerle tekrar kuruluşun tasdiki için müracaatta bulunulmuş, fakat bu defa da başkaca bazı maddelerin Islahı gerekçesiyle iade edilmişti. Son olarak yapılan düzenlemelere göre tanzim edilen beyanname ve nizamname, 1912 yılında tasdik edilerek resmiyet kazanmıştı.
      Cemiyete ait dosya halen Başbakanlık Osmanlı Arşivindedir ve içerisinde 42 adet belge bulunmaktadır.Dokuz kişinin imza ve mühürünü taşıyan bu beyanname sureti ve otuzaltı maddeyi ihtiva eden bir nizamnameye sahip cemiyetin merkezi Hemşin Nahiyesinin Çinçiva Kariyesi dahilinde Reşadiye nam mahalde bulunuyordu.
      Ortasında cemiyetin adının yazılı olduğu güzel de bir mühüre sahip Hemsin Terakki ve Teavün Cemiyetinin künyesi beyannamede şu şekilde anlatılmıştır:
      Cemiyetin maksadı: Kalkınmak için gerekli olan Eğitim işine hizmet, bu maksadın gerçekleşmesi için milletin mizacını yüce fikirler ile tenvir ederek, ahlak seviyelerini yükseltmek, eğitim nurlarıyla Hemşinin her köşesini ziyadar etmek, meşrutiyet nimeti ile içtima-i ümmetten hasıl olacak faideleri layık-ı veçhile takdir etmenin büyük kurtuluş olacağını anlatmaktan ibarettir.
      Cemiyetin ünvanı: Hemsin Terakki ve Teavün Cemiyeti,
      Merkez idaresi: Hemsin Nahiyesinin Çinçiva Karyesi dahilinde Reşadiye nam mahaldir.
      Cemiyetin idaresiyle mükellef zevat: Hemşin Nahiyesinin Çinçiva köyünden Hüseyinefendizade tüccardan İdris Efendi, aynı köyden Aliefendizade Osman Efendi, aynı köyden Yakupzade tüccardan Mehmet Efendi, aynı köyden Laz Alizade (lazaloğlu) esnaftan Süleyman Ağa, aynı nahiyenin Küşüva köyünden Molla İbişzade tüccardan İbrahim Ağa, aynı nahiyenin Makrevis köyünden Melikzade tüccardan Mustafa Asım Efendi,, aynı köyden Ustamehmetzade Mecit Efendi, aşağıda imzaları olan kurucularla;
      Cemiyetin murahhasları: Hukuk mektebi ve Dar-ül muallimi Osmaniyeden mezun Dersiamdan icazetli ilim talebelerinden Çinçiva köyü doğumlu Mehmet Necati, Mektebi kuzat son senesi müdavimlerinden aynı köyden Naibzade Hüseyin Avni Efendiler
      Cemiyet müfettişi', eski Lazistan naibi Hemşinin Makrevis köyünden Gülabzade Ali Necip Efendidir.
      Cemiyetin umumi vekili.: Lazistan sancağında mukim avukatlardan ve eğitim komisyonu üyelerinden .rüştiye mektebi öğretmenlerinden Hasanefendizade Hafız Hulusi Efendidir
      İmzalar:
      Kurucu: Mollaveyis köyünden Mollazade müderris Ahmed Faik
      Kurucu: aynı köyden Kara Mustafazade tüccardan Hafız Ahmet
      Kurucu: Çinçiva köyünden Hüseyinefendizade tüccardan İdris
      Kurucu. Hemşinli Emin Efendizade tüccardan Ahmet Terfik
      Kurucu ve münsebit: hukuk mektebi müdavimlerinden Hüseyin Avni
      Mektebi Hukuk Osmani mezunlarından Hemşinli Mehmet Necati-mühür-
      Çinçiva köyünden Hukuk mektebi mezunlarından Müftüzade Ahmet Hamdi
      Makrevis Köyünden Müderris Hacıalizade (hacaloğlu) Musa Kâzım
      Mektebi Hukuku Osmani mezunlarından Ahmet Galib
      Cemiyetin nizamnamesi ise 10 sayfalık ufak boy bir deftere 36 madde olarak iki nüsha halinde yazılmıştır. Bu maddelerdeki bazı mesleki tabirler günümüz diline sadeleştirilerek şu şekilde tercüme edilebilir.
      Birinci madde: eğitimin neşr ve tamimini gerçekleştirecek sebepleri ve muhtaç olduğumuz köprüler, yollar ve sair menfaat eserleri vücuda getirmek cemiyetin maksadıdır.
      İkinci madde: cemiyete kayıt ve kabul olacak kişiler, Hemşin sakinlerinden olması şarttır.
      Üçüncü madde: cemiyete girecek kişiler şeriat hükümlerine, anayasaya, devletin mevzuat kanunlarına ve cemiyet tüzüğüne uygun bir suretle cemiyetin kararlaştırdığı işleri kabul ve icrasını taahhüt ederler.
      Dördüncü madde: cemiyete kayıt olacak kişiler 10 Osmanlı lirası vermekle mükelleftir. Ancak defaten kayıt parası olarak 1 lira, kalan 9 lirayı 27 şer kuruş vermek suretiyle 3 senede tamamlayacaktır.zamanında taksidini veremeyenler faiziyle vermeğe mecburdurlar.
      Beşinci madde: taksidini bir defada vermek isteyen kişi, cemiyetin takdir ve övgüsünü alır.
      Altıncı madde: Başta cemiyete üye olmayıp sonra dahil olmak isteyen kişiler o tarihe kadar emsalinin vermiş olduğu meblağı bir defada,kalanını da taksitle ödemeğe mecburdur.
      Yedinci madde: Cemiyetin bir resmi mühürü bulunacak ve idare reisinin nezdinde olacaktır.
      Sekizinci madde: Cemiyete kayıtlı her ferde, hüviyetini gösteren ve cemiyetin resmi mühürü ile mühürlenmiş bir varaka arzu ederse verilecektir
      Dokuzuncu madde: cemiyet üyelerinden biri vefat ederse veresesi bunun kalan taksitlerini öderse Veya ölen kişi taksitlerini tamamen vermiş ise, onun hukuku tamamen veresesine intikal eder. Şayet varis olan kişi bu mükellefiyetten dönerse , ölen kişinin evvelce vermiş olduğu para ,maksadı Hayır hizmeti olan cemiyete irat kaydolunur.
      Onuncu madde: Cemiyet üyelerinden her kişi istediği zaman affını talep edebilir. Fakat evvelce vermiş olduğu meblağı almaya hakkı yoktur. Cezaen çıkarılan kişiler de böyledir.
      Onbirinci madde: Cemiyetin merkezi " Çinçiva" Köyü civarında Reşadiye adlı yerdir.
      Onikinci madde: Cemiyetin Tesbite ve Müessise adlı bir heyeti ve teftişiye namıyla da diğer bir heyeti olup Tabiiyye ve Muvazzafa namıyla da iki kısım azası vardır.

      TESBİTE VE MÜESSİSE HEYETİNİN VAZİFELERİ
      Onüçüncü madde: Bu heyet cemiyet merkezinde bulunursa, vasıfları aşağıda beyan olunan heyeti idare azalarıyla beraber müzakerelere girebilecek, oy kullanma hakkına sahip olacak. Cemiyetin üyelerini çoğaltmak için tüzüğün ilgili maddesine göre üye olacaklardan isimlerini kayıt ederek, aldıkları meblağı, cemiyet merkezine gönderecek, kişiye kendi mühürü ile geçici bir ilmühaber verecektir.
      Ondördüncü madde: Heyeti idare ve teftişşiye üyelerinin bir seneden ibaret olan görev müddetleri dolunca,idare heyeti üyeleriyle birlikte cemiyetin tabii üyelerinden olmak şartıyla,herhangi bir köyden idare üyeliğine aday koymak, adaylar pusulasını taşıyan sandığı açmak, heyeti teftişiye ve idare azalarını,tabii üyeler arasından en çok oy alanlardan seçmek bu heyetin vazifelerindendir.

      HEYETİ TEFTİŞİ YENİN SEÇİLME USÛLÜ
      Onbeşinci madde: Heyeti teftişiyeye alınacak üyenin üç misli tesbite ve müessise heyeti ile idare heyeti tarafından aday olarak tayin edilir.isimleri tabii üyelere arz edilir. Bunlar da gizli oylarını verdikten sonra rey sandığına atarlar.Bu sandık teşkil edilmiş olan tesbite ve müessise heyetiyle heyeti idare tarafından açılıp çoğunluğu kazanan kişilerden lüzümü kadar heyeti teftişiyeye üye seçilir.

      HEYETİ TEFTİŞİYENİN VAZİFELERİ
      Onaltıncı madde: Heyeti iaderinin işlem ve kararlarını ayda bir defa tetkike memur olduğu gibi, olağanüstü durumlarda dahi, dilediği zaman tetkik etmek, heyeti idare üyelerinden kötü halini müşahade ettikleri kişileri istifaya davet, teftiş ve tetkik esnasında kötü hali görüldüğü takdirde Tesbit ve Müessise heyetinin üçte biri olmak üzere yine cemiyet üyelerinden seçilecek kişilerin üçte birinden çoğunun oyu ile azi ve hareketin derecesine göre, cemiyetten ihraç dahi edebilecektir. Bu şekilde azl edilen ve cemiyetten çıkarılanların cemiyet aleyhine dava açma hakkı yoktur.
      Onyedinci madde: Cemiyetin muvazzafa azalan, idare azaları olup,tabii azaları ise ikinci maddede gösterildiği gibi ismini cemiyete kaydettirenlerdir.

      HEYETİ İDARE ÜYELERİNİN SEÇİLME USÛLÜ
      Onsekizinci madde: Heyeti teftişiyenin usulü hakkındaki muamelatın aynıdır.
      Ondokuzuncu madde: Heyeti idare üyelerinden kefil olmuş bir reis, bir sandık emini, ve bir de sandık emini yardımcısı genel işlere bakar. Üç mümeyyiz işlemleri yapar. Bir katip heyeti idare üyelerinin gizli oyu ile seçilir.
      Yirminci madde: Heyeti idare üyelerinin yarısından bir fazlası olmadıkça müzakerelere başlanamaz. Kararlarda, yapılan oylama sonucu eşitlik çıkarsa, reisin bulunduğu taraf tercih edilir. Ekseriyetle verilen kararlarda da ittifakla verilen kararlar gibi muteber olacaktır.
      Yirmi birinci madde: Heyeti idare üyeleri haftada iki, lüzumuna göre daha fazla da toplanacaktır Toplantı gününün tayini, idare üyelerinin oyuna bağlıdır.
      Yirmi ikinci madde: İdare üyeleri hizmetlerine karşılık,gerek cemiyete dahil olacak gerek sair hayır sahiplerinin verdiği teberru ve hediyeler ile sermayenin aslına halel gelmeyecek şekilde.yalnız tüccardan münasip bir ücret vermek.yahut fahri hizmet ettirmek konusu Tesbite ve Müessesise heyetiyle bu heyetin tabii azalarından seçecekleri beş kişinin oy ve tensibiyle olacaktır.

      HEYETİ İDARENİN VAZİFELERİ
      Yirmi üçüncü madde. Evvela üyeler tarafından verilen ücretler ile herhangi bir hayır sahibince verilen yardımlar cemiyet namına kaydedilir. İkincisi,mektepler kurup inşa etmek gibi Hemşin halkının eğitim nimetlerinden istifade etmesine sebep olarak milli servetin yücelmesine çalışmak,imar, sanayi ve ziraatte bulunmak, milli kabiliyetleri nazarı itibare alarak mahsulatın cinsini ıslah etmek, üçüncüsü. Orman ve diğer servetlerinden istifade edilmesi için halka lazım olan yardımda bulunmak. Dördüncüsü. Her cins hububat ve hayvanatın nevini ve cinsini ıslah etmek, Beşincisi: Halkın nakdi ve fiili yardımlarıyla vücuda getirmeyi taahhüt ettikleri konuların icrasına derhal vasıta olmak, Altıncısı: Cemiyetin bütçesi müsait olduğu takdirde heyeti umumiyetin kararı ile hususi yolları, köy ve mahalle aralarındaki umumi yollara bağlayacak yollar inşa etmek, Yedincisi: Bütçe ve masrafları incelemek, harcamanın müzakeresi için karar vermek. Sekizincisi: Hiçbir kimsenin uhdesinde bulunmayan ormanlarda genç ve filiz, kestane,çam, ağaçlarını kesen ,kabuklarını soyan, orman içinde ateş yakarak menba-ı servet olan ormanların mahvolmalarına sebep olan durumları men için halkla münasebette bulunmak cemiyetin cümle vazifelerindendir.

      REİSİN VAZİFESİ
      Yirmi dördüncü madde ; Meclisi idare etmek, olağanüstü durumlarda heyeti umumiyeyi toplamak, cemiyetin resmi mühürünü muhafaza etmek, cemiyet namına vürüd eden evrak ve layihaları müzakereye koymak, heyeti teftişiyenin teftiş neticesini alarak meclise arz etmek, heyeti idarece verilen kararları heyeti umuauyeye tebliğ ettirmek. Heyeti idare ve umumiyenin kararlarını lüzum gördüğü takdirde imzası altında toplantı yerlerinde ilan etmek ve taksidini zamanında vermeyenlere ihbarname yazmak.

      SANDIK EMİNİNİN VAZİFESİYirmi beşinci madde: Yardımcısı ile birlikte tahsilatı güzelce ifa, heyeti idare tarafından verilecek emre göre harcamayı idare, her üç ayda bir defa bütçe ve masraf blançosunu düzenleyerek, heyeti idareye arz etmek.Zamanında taksidini vermeyenlerin pusulasını çıkarıp başkanlığa takdim etmek.nezdinde bulunan "masraflar " "Varidat", "yardımlar" isimli defterleri düzenleyip muhafaza etmek. Bunların muhteviyatım özet şeklinde blanço ile birlikte heyeti idareye arz etmek.Cemiyet üyeleri tarafından verilen meblağları teslim aldığına dair ellerine matbu olarak bir makbuzu başkanla mü hürü ile mühürleyerek vermekten ibarettir.

      HEYETİ MÜMEYYİZE VAZİFESİ
      Yirmi altıncı madde: Reis tarafından kendilerine verilen hesapları tetkik, bütçe ve masrafların heyeti idare kararlarına uygun olup olmadığını tetkik,gerekenleri şifahen ve yazılı olarak uyarmak,inceleme neticesini reis vasıtasiyle heyete arz etmek,tetkik ve teftiş esnasında göreve devamında mahsur gördüklerini tahkikat sonucunu beklemeden acele olarak işten men edilmesini meclisi idareye arz etmekten ibarettir.

      KATİBİN VAZİFESİ
      Yirmi yedinci madde: Heyetin müzakerelerini zapt etmek, karar ve yazışmaları defterine kaydetmek, altlarını heyete imza ettirmek, yazışma işlerini yapmak, heyeti idare üyelerinin devam ve devamsızların listesini düzenlemekten ibarettir.
      Yirmi sekizinci madde: Heyeti idare üyeleri kabz ve harcamadan dolayı heyeti umumiyeye karşı yekdiğerine zincirleme olarak kefildir.
      Yirmi dokuzuncu madde: Meclisi idare üyeleri, gerek kendilerinin gerekse istihdam ettikleri kişilerin kötü davranışlarından dolayı heyeti umumiyeye karşı mesuldürler
      Otuzuncu madde: Cemiyeti teşkil eden üyelerden birisi veyahut onların vekilleri olan heyet arasından bir zat, tüzük hükümlerine muhalif bir hali nedeni ile cemiyete bir zarar getirir de bunu tazmin etmezse cemiyetin dâva vekili tarafından hakkında ilgili kanuni takibat icra edilecektir.
      Otuz birinci madde: Sandık emini ile sair kefil alınması gereken cemiyet mensupları zimmet ihtimaline karşı, kefalet bağı ile heyeti idare tarafından bağlanır.
      Otuz ikinci madde: Heyeti idare üyelerinden birinin vefatında veya istifasında veya 16. Madde hükümlerine göre azl edildiği takdirde yerine ondan sonra evvelce en çok oyu alan zat tayin edilir
      Otuz üçüncü madde; Cemiyetin geliri müsait olduğu takdirde, cemiyet merkezinde eczacısıyla bir eczane açılacak ,bir doktor ile bir de hemşire bulundurulacaktır.
      Otuz dördüncü madde: Cemiyetin hukukunu müdafaa etmek üzere heyeti idare karan ile azalardan biri ve cemiyet fertlerinden münasibi cemiyetin dava vekilliğini derihte edecektir.

      CEMİYETİN GELİRİ
      Otuz beşinci madde : Evvela üyeler tarafından verilecek olan ücretler, Eshabı hamiyet tarafından yapılacak olan yardımlar, çûncüsü cemiyet namına neşr olunan kitaplar ve risalelerden hasıl olacak ticaret ve saireden ibarettir.

      GEÇİCİ MADDE
      Otuz altıncı madde: işbu tüzük icabında tadil veyahut tezyil olunabilecektir.