Yunanlıların uydurduğu Pontus haritası
Yurdumuz üzerinde, başrolünü komşumuz Yunanistan’ın oynadığı oyunlardan yalnızca biridir Pontus. Bölgeye eski Yunanlıların verdiği ad olan ve deniz anlamına gelen pontus en geniş anlamıyla doğuda Kafkasya’dan bütün Karadeniz kıyıları boyunca Sinop ötesine kadar olan bölgedir; Pontus Karadeniz’in ilk adı değildir, Karadeniz’in ilk adı eski İran yada İskit dilinde olması muhtemel Koyu karanlık anlamına gelen “Ahşeana” dır (1). Buraya sömürmek ve ticaret için gelen Yunanlıların verdiği isim ise “Pontus Eukseinos” tur ve “Mutluluk Denizi” anlamına gelir (2) ki buda hırçınlığı, bölge halkına yaşattığı acılarla adı daha evvel Koyu Karanlık –Ahşeana- olan “Karadeniz” sonradan gelen Yunanlıları mutlu etmiş demektir.
Pontus Krallığı ise Yunanlılıkla hiç ilgisi olmayan Persli “Mithridates” sülalesi tarafından M.Ö.298’de kurulmuştur, M.Ö.63’de ise Roma orduları tarafından yıkılmıştır. Pontus Yunanlıların “Megalo İdea” larına araç olarak kullandıkları gibi hiçbir zaman Yunanlı olmamıştır. Yeri gelmişken değinmekte fayda olan bir konuda Yunanlı ve Rum tabirlerinin farkıdır; Yunanlı bilindiği üzere kendilerinin “Hellen veya Helen” dedikleri diğer milletlerin “Grek” dediği halktır, ordularının askerleri bazı komutanları ve valileri dışında Küçük Asya’da bu tarihe kadar bir Yunan topluluğu yaşamamıştır. Bu ordular ve valiler ise her zaman bu coğrafyada ölü veya diri, fakat kaçarken bulunmuşlardır. Rum tabiri ise Yunan halkıyla hiç ilgisi olmayan ileride işleyeceğimiz, büyük çoğunluğunu Turanlı kavimlerin oluşturduğu topluluğa İranlı ve Arapların verdiği addır.
Bölgeye ilk yerleşim M.Ö.2500’de Turani kökenli Sümerlere son veren Turanlı Guttiler (Kut’lar) dir. M.Ö.1900-700 yılları arasında yine Turani bir kavim olan Kimmerler bütün Anadolu’yu da içine alacak şekilde hakim oldu (3), bunları kısa süre sonra başta İskitler, Hurriler,Avarlar olmak üzere küçüklü büyüklü birçok Asya orijinli kavim izledi. Kuman, Peçenek, Hazar, Çepni, Oğuz... gibi boyların gelmesi bunlardan çok sonralarıdır. Greklerin bölgeye gelmesi ise M.Ö.4.-3. yüzyıllardır, onlardan önce Persler Anadolu’ya akın etmişlerdir, M.Ö.546 yılında Lidyalıları yenerek Adalar Denizine kadar bütün Anadolu’yu hakimiyetleri altına almışlardır. Doğu Anadolu’da yaşayan “Hint-Avrupa dillerinden olmayan bir dil kullanan” (bu tabir ünlü ansiklopedi Larousse’un “sondan eklemeli bir dil kullanan yani Ural-Altay dil ailesinden olan, bunun sonucu Turanlı bir kavim olduğu anlaşılan” anlamı çıkmasın diye ezilip büzülerek yaptığı bir tabirdir.) Urartulara da 600’lü yıllarda Persler son vermiştir.
Fransız Akademisi üyesi Lebeau şöyle diyordu: Mitridat Pont ülkesine geldiğinde bu bölgede oturan halk üç bölümdü; birincisi İranlılar ki birtakım tapınak kahinleriyle soylu kişilerden ibaretti, ikincisi Yunanlılar ki kıyı illerinin şehirlerinde oturuyorlardı, üçüncüsü Turanlılar ki çok eskiden beri burayı vatanları yapmış olan, bölgenin asıl yerli ahalisiydiler. Romalıların M.Ö.63’te Pontus’u yıkmasından önce pontus’un bayrağı dahi o zamanlardan beri Turanlıların sembolü olan ay-yıldızlı bayraktı (4).
Bölge halkı Roma hakimiyetine girmesinden sonra 300’lü yıllarda Hıristiyan olan Roma İmparatorluğunun ve daha sonra Doğu Roma’nın baskısıyla zorla Hıristiyanlaştırılmışlardır.
Pontus’un daha sonra kurulan ve Trabzon İmparatorluğu diye bilinen (1204 – 1461) devletle bir ilgisi yoktur. Bu devletin asli unsuru olan Rumlar ise (dinlerinden ve dillerinden ötürü rum diye adlandırılanlar ve pek az bir kısmı Grek olan topluluk) 1828 Türk-Rus savaşında 3 günlük Rus işgaline fazlasıyla sevinerek kimliklerini açıkladıkları için 2000’den fazla aile bölgeyi terk etmiştir daha önemlisi 1924 mübadelesi ki bunda daha sonra bölgenin Yunanlaşması için Rusya ve Yunanistan’dan “Kordos Komitesi” adlı bir Yunan örgütünün yardımıyla getirilen Yunanlılar ve eskiden kalan pek az Rum bölgeden ayrılmıştır. Bölgede mübadele sonrası Türk’ten gayrı ırki ve dini bir oluşum kalmamıştır.
Bölgenin Pontus’a dolayısıyla Yunan kültürüne bağlanmak istenen bazı kültürel özelliklerine gelince; bunlardan ilk akla geleni ve en çok kullanılanları müzik aletleridir ve kemençe ile tulum başta gelenlerdir, bu aletleri ele aldığımızda ise Türk Kültüründen ayırmak mümkün olmamaktadır. Orta Asya Türklerinde şaman baksıların kullandığı saza “kopuz” da denir. Kopuz bugünkü Türk bağlamasının atasıdır. İçi boş bir teknesi ve uzun bir sapı vardır. Tel yerine kıl kullanılır ve ilk dönemlerde mızrapla değil ”yay”la çalınırdı. Kopuzun Anadolu da aldığı bir şekilde bugün Türk halk müziğinin temel sazlarından biri olan “kabak kemanesi”dir (kemençe de denir) . Teknesi içi boş bir kabaktır ve iki karış sapı, burguları vardır. Tellidir ve yayla çalınır. Bugün Lazlara özgü bir saz olan kemençe de temel yapısı itibariyle bir “kemane”dir. Sapı kısadır, teknesi uzun ve ağaçtır, tellidir ve yayla çalınır.
Bağlama ,kabak kemanesi ile çalınan ezgiler makam denilen ses dizgileri itibariyle , aynı seslerden oluşur. Karadeniz ezgilerinin de bütün bölgelerde olduğu gibi “yerel” özellikleri vardır. Kısacası hem bağlamanın hem de kabak kemanesinin atası kopuzdur. Rosanyi’ nin Dünya Tarihinde Türklük adlı eserinde verdiği bilgiye göre KEMENÇE Kuman Türklerinde erkek ismi olarakta kullanılmıştır (6) Kumanların Lazları da içine alan bölgenin etnik oluşumunda etkin bir unsur oldukları da bilinen bir gerçektir.
Önemli birer Türk sazı olan ve yine Pontus’a mal edilen “tulum” ve “çifte düdükle” ilgili araştırmalar bu sazların bölgenin etnik oluşumunda etkin olan Avar Türklerinin enstrümanları olduğunu göstermektedir.
Çok önemli olan bu bulguları, L.Rosanyi, Macar Arkeolojisinde Hunlar, Avarlar, Macarlar adlı eserinde söyle değerlendirmektedir.
“ Bu eser muhaceret devrinden kalmış biricik musiki aletidir. Bu alet 1933 senesinde Szolnok vilayetinde –şimdiye kadar yalnız kısmen kazılmış- bir mezarlıkta çıkmıştı. Bir Avar erkek iskeleti el kemikleri arasında bulunmuş, turna kemiğinden yapılmış bir çift-kaval vardır, ses deliklerinin sistemli sıralanışı (2-5) delik ve kemik işlenmesinin ince ve muayyen olması çok yükselmiş bir tekniği gösteriyor. Bu alet kendi cinsinin en mükemmel tipindedir ve her halde uzun bir tekamülün mahsulüdür. Benzerleri Kafkas ve Türkistan’da ve bilhassa İtil civarındaki halklarda bu gün de bulunuyor. Bu alet hakkında Arkeologia Hungaria serisinde müstakil bir cilt çıkaran Barth Çin ve Garbi Avrupa arasındaki sahalarda bulunan her çift-kaval tiplerini tetkik ederken şu neticeye varmıştır: İtil civarındaki numunelerinin Avar Zummara tipinden daha çok inkişaf etmiş oluşu bu kavalların yayılma merkezinin de takriben Ural-Altay arasındaki saha olması fikrini kuvvetlendiriyor. Bu surette bu alet müzik Folkloru’nun güzel bir tabakası gibi Ural-Altaylıların, yahut Pretürklerin en eski müşterek medeniyet mahsullerinden biridir.”
Azarbeycan'da yapılan kazılarda bulunun bir tulum.
“Anadolu’nun bilhassa Trabzon ile Artvin vilayetleri çevresinde halen yaşayan ve halk arasında Tulum ismiyle anılan bu çalgı bile, çok eski bir Türk icadıdır. Ve bu Türk çalgısının icat tarihi milattan önceki yüzyıllara dahi uzanır. Buna en yakın canlı misal ise, Anadolu’daki tulum çalgılarında görülen çift-düdük şeklinin aynısına, 1933 yılında Macaristan’ın Szolnok vilayetinde Avar Türklerine ait olduğu tespit edilen bir mezarda meydana çıkarılmış olmasıdır” (7)
Çift-düdüklü Karadeniz tulumu
Bu husus üzerinde hassasiyetle duran sayın M. Ragıp Kösemihal Bey Avar gaydası yani tulum çalgısıyla ilgili olarak şu izahatta bulunmuştur.(8)
“Dolmabahçe Sarayı Müzesinin Avarlar bölmesinde asılı ve Macaristan kazılarında bulunan bir takım izlere göre restore edilerek çizilmiş Avar Gayda ve Düdüklerinin resimlerini gidip görmek herkes için mümkündür Avarların bir kolunun Trabzon taraflarına indiğini bildiğimiz için bu buluşların değeri büsbütün artıyor belki o göçlere kadar çıkıyor...”
“O restore edilmiş şekillere göre; Avar gaydasında tulumun bir tarafında ağıza gelecek üfleme düdüğü duruyor, tulumun alt tarafında müvazi surette yan yana bağlanmış iki tane düdük görülüyor ve her biri üstünde birer sıra parmak deliği bulunan bu çift-düdüğün son başlarına da iki düdük için müşterek, huni biçimli ve sesi büyültecek eğrice boynuz ağız takılı bulunuyor.”
“Bu şekil Artvin taraflarında hala kullanılan tulum düdüklerinin aynısıdır...”
Çift-düdük halen yine Türkistan’da yaşamakta olup şimdiki “KOŞNEY” adını taşımaktadır. Artvin çevresinde bilhassa çobanlar tarafından bugün dahi, tulum haricinde de çift-düdük kullanılmaktadır. Kırgız Türklerinin kullandıkları çalgılar arasında tulumun mevcudiyeti de göze çarpar binaenaleyh, bir zamanlar Avarlardan bir kolun Trabzon’a kadar uzandığını ve Trabzon çevresinde bir çok Avar Ailelerinin yerleştiklerini göz önüne alacak olursak, bu müzik aletinin durumu daha iyi anlaşılmış olup, tulumun Avar’lar vasıtasıyla Anadolu'ya gelmiş olduğu kesinlik kazanır.
Esasında tulum kelimesi Türkçe’dir ve bütün Türk lehçelerinde bu kelime mevcut olup, “içi çıkarılmış davar derisi, kırba” manalarına geldiği görülür. Kaşgarlı Mahmut da aynı anlama gelmek üzere Divan-ı Lugat it Türk’te “tulum kelimesini kullanarak Türkçe olduğunu göstermiş ve hatta divanın bir yerinde “TİM” kelimesine temas ederek “şarap dolu tulum” anlamına geldiğini belirtmiştir. Bugün de Anadolu’da tulum ve tuluk peynirlerinin varlığından haberdarız. Bu hususlardan da anlaşılacağı gibi Yunanca’da görülen ve “şişkinlik” manasına gelen TILIMOS-TULUM(OS) kelimesi dahi doğrudan doğruya Türkçe’den Yunanca’ya geçmiş bir kelimedir. Bu itibarla, Türk icadı olan tulum çalgısı Türkler vasıtasıyla Avrupa’ya kadar getirilmiş ve zamanla buradan da İskoçya’ya kadar uzanmıştır.
Görüldüğü üzere hem kemençenin hem de tulumun Yunan yada Pontus kültürüyle bir ilgileri yoktur, doğrudan Türk kültürünün unsurlarıdır.
Bir diğer unsur ise bölgenin geleneksel kıyafetidir. Karadeniz bölgesi erkek kıyafeti yine Greklilikle bir ilgisi olmayan Türk icadı “pantolon” ile başlar ve bellerindeki Sarkaçlı Avar kemeriyle devam eder bu kemer örnekleri Macaristan’da da bulunmuştur.
Macaristan’da bulunan sarkaçlı Avar kemeri.
Bölgede konuşulan dile gelince (dil ile sadece Rumca kastedilmiştir yoksa Karadeniz lehçesi Azeri lehçesiyle çok büyük benzerlik göstermektedir)Hıristiyan olan Türkler her zaman dini öğrendikleri dili benimsemişlerdir Ortodoks olan Bulgarların Slavca konuşması gibi hatta Anadolu’da dini terimler Farsça’dır abdest (ab-ı dest) gibi... Anadolu Türklerinin Farsça’yı benimsememesi ise bölgeye olan sürekli Türk akınlarından olmuştur. Karadeniz Bölgesinde Rumca konuşan ve hatta Pontus İsyanında rol alan Rumların soyadları ilginç birer örnektir; Pehlivanoğulları, Öküzoğulları, Hırçınoğulları, Şahinoğlu, Arslanoğlu, Kırbaşoğulları, Dumanoğulları, Karayamalı vb. ayrıca Türk adları taşıyorlardı:Şahin, Melik, Çakır, Duman vb. gibi... dikkati çeken bir diğer hususta Rumların oturduğu köy adlarının Türkçe oluşu idi: Sarıtarla, Çerdiğen, Endikpınar, Gölönü, Kırkharam, İncesu, Kızöldüren, Kozlucan vb... (9) Ayrıca Rum adlı olmaları da Rum oldukları anlamına gelmiyor bu konuda önemli örneklerden biri de Türk Ortodokslardan Papa Eftim’dir. Papa Eftim’in Türk Ortodoks Patrikanesinden alınan belgesel 511030 nolu nüfus hüvviyet cüzdanı sureti şöyledir: Soyadı: Erenerol, Adı: Papa Eftim, Babasının adı: Baraş Anasının Adı:Mariya Doğum Yeri: Akdağ Madeni Dini: Ortodoks vd... Bu örnekte görüldüğü gibi Papa Eftim’in Ana ve Baba adı Türkçe değil Rumcadır.
Yukarıda aktarılan bilgilere dayanarak Karadeniz (Pontus) hiçbir zaman Yunan haritasındaki coğrafi sınırlarda olmamıştır. Pontus bölgesi Kafkaslardan Kastamonu’ya kadar uzanan çok geniş bir coğrafi bölgedir. Ve bu bölgenin insanlarının yaşadığı kültür, konuştuğu dil, genetik özellikleri tamamen Turanlı ve dolayısıyla Türk’tür. Fakat oynanmak istenen oyun her zaman ki gibi güçsüz, zayıf, sözü geçmeyen, kendine güveni olmayan bir Türkiye meydana getirmektir. Bunu ise ancak yiğit Türk Milletini parçalara bölerek başarabileceklerini tarihten ders alarak çıkarmışlardır. Ve bu amaçları uğruna Yunanlılar 176 dernek, vakıf, cemiyet, örgüt... kurmuşlardır. Belki de siz bu yazıyı okurken bir yenisi daha kuruluyordur. Bu kuruluşlar şunlardır;
YUNANİSTAN'IN YUNANİSTAN İÇİNDE VE DÜNYADA KURDUĞU PONTUS DERNEKLERİ :
1. Kanada Pontus Federasyonu, 2. Philadelphia "Akrite" Pontuslular Birliği (ABD), 3. Avusturalya-Melbourne-Victoria PanPontus Komitesi, 4. Atina Geriye Gelen Yunan Soydaşlarını Karşılama ve Yerleştirme Kurumu (EIYAADE), 5. Atina Pontuslu Sanatçılar Kurumu, 6. Yunan Pontus Kurtuluş Birliği, 7. Arğonafte Komnini Pontus Derneği, 8. Hür Pontus için Vatan Pontus Kurtuluş Birliği, 9. Pontus-Tirebolulular Kardeşlik Derneği, 10. Yunan-Pontus Kurtuluş Birliği, 11. Kalithea "I Argo" Pontus Derneği, 12. Pontuslular Derneği, 13. Pontuslu Öğrenciler Derneği, 14. Kalamaria Kromneanlılar Kardeşlik Derneği, 15. PanHelenik Pontuslular Dernekleri Birliği, 16. Tüm Yunanistan Pontus Dernekleri Federasyonu (PEPİS), 17. Pontuslu Göçmenler için Milli Vakıf, 18. Pontus Birliği, 19. İyon-Yunan Cemiyeti, 20. Attiki-Melissia Pontuslular Birliği, 21. Attiki "Ta Surmena" Pontus Yunan Birliği, 22. Attiki-Menidion "O Evklidis" Pontuslular Derneği, 23. Ardessa-"I Ardessa" Kültür Derrneği, 24. Arama-Sitogralılar Kültür Derneği, 25. "Aetorahi Elassona" Pontus Kültür Derneği, 26. Ayios Theorodus Gavras Pontuslular Derneği, 27. Amindeos-Lakkia Pontuslular Derneği, 28. Almopia Karadeniz Klübü, 29. Almanya-Batı Berlin Pontus Dernekleri Federasyonu, 30. Almanya-Yunanlı Pontussular Dernekleri Federasyonu, 31. Berlin-Pontus Yunanlılar Derneği, 32. Batum-Pontus Yunanlılar Derneği, 33. Bremen-Pontus Yunanlılar Derneği, 34.Bitigheim-"Panaiya Sumela" Pontuslular Derneği, 35. Boston-"Panayia Sumela" Pontus Kolonisi, 36. Boston "Pontiaki Estia" Derneği, 37. Boston "I Matsuka" Kültür Derneği, 38. Dünya Pontuslular Derneği, 39. Drama-N. Sevastia Pontus Kültür Derneği, 40. Drama-"I Komnini" Pontuslular Derneği, 41. Drama-Lefkogio "Evksinos Pontus" Pontus Kültür Derneği, 42. Diavati "O Aleksandros İpsilantis" Pontuslular Derneği, 43. "Dimitrios İpsilantis" Nea Philadelphia ve Çevresi Pontus Derneği, 44. Dachau-Pontus Yunanlılar Derneği, 45. Düsseldorf-Pontus Yunanlılar Derneği, 46. Dortmund-Pontus Yunanlılar Derneği, 47. Epir-Küçük Asyalılar Kardeşlik Derneği, 48. Esessa "O Theorodos Gavras" Pontuslular Derneği, 49. Eski SSCB Pontuslular Federasyonu, 50. Etoloakarnania-Ayios Kanstandinos "D. Psathas" Pontuslular Derneği, 51. Eteloakarnania "Hamanes Patrides" Pontus Kültür Derneği, 52. Evros "Aleksios Komninos" Pontuslular Kültür Derneği, 53. F. Almanya Pontus Yunan Dernekleri Federasyonu, 54. Frankfurt Pontus Yunanlılar Derneği, 55. Florina Karadeniz Klübü-Gümülcine Özgür Pontus Vatanperver Teşkilatı, 56. Grevena Pontuslular ve Küçük Asyalılar Derneği, 57. Güney Yunanistan Pontus Dernekleri Federasyonu, 58. Grevena-Kivoto Pontus Kültür Derneği, 59. Hanya "Panaia Sumela" Pontus Derneği, 60. Haydari "Pontiaki Lira" Pontuslular Derneği, 61. Haydari Pontuslular Derneği, 62. Hamburg Pontus Yunanlılar Derneği, 63. Igumenitsa "Diyoyenis O Sinopepus" Pontuslular Derneği, 64. İskenderiye ve Çevresi Pontuslular Derneği, 65. Iliupolis "O Aleksandros İpsilantis" Pontuslular Derneği, 66. "İ Panayia Gumera" Pontuslular Kardeşlik Derneği, 67. İsviçre-Zürih Pontuslular Birliği, 68. İsveç-Lud Pontus Yunanlılar Derneği, 69. İpsilantis Pontus Derneği, 70. Kalamaria "Kromnean" Kardeşlik Derneği, 71. Kromneon Kalamarias Pontus Derneği, 72. Kalamaria Kırımlılar Kardeşliği, 73. Kavala-Pontuslu Öğrenciler Birliği, 74. Kavala-Pontuslular Klübü, 75. Kozanı-Ayios Dimitrios "Ayios Yanis Vazelon" Derneği, 76. Kozanı Karadeniz Klübü, 77. Korinos "Karadeniz" Pontuslular Derneği, 78. Koridallos "Karadeniz" Pontuslular Derneği, 79. Kastania "Amaranton" Pontus Kültür Derneği, 80. Katerini "Akritas" Pontus Kültür Derneği, 81. Kalithea "i Proodos" Pontuslular Derneği, 82. Kilkis "i Argonafte" Pontuslular Birliği, 83. Kastoria "Karadeniz" Klübü, 84. Köln Pontus Yunanlılar Derneği, 85. Florina-Karadeniz Klübü, 86. Lamia-Fithiotida Pontuslular Birliği, 87. Lutviegshaven Pontus Yunanlılar Derneği, 88. Makroporion Pontuslular Derneği, 89. Menemen Pontus Derneği, 90. Münih Pontus Yunanlıları Derneği, 91. Melbourne Pontus Ocağı, 92. Montreal "Karadeniz" Derneği, 93. Nea Hili "Karadeniz" Şileliler Derneği, 94. Nikea-Koridallos Pontuslular Birliği, 95. Nea İonia "i Zoodohos Piyi" Pontuslular Birliği, 96. Nestos-Hrisupolis Pontuslular Derneği, 97. Nausa Pontuslular "Karadeniz" Klübü, 98. Norfolk "Pontus" Birliği, 99. N. Philadelphia "İpsilantis" Pontuslular Derneği, 100. Nürnberg Pontus Yunanlılar Derneği, 101. New York "Komnini" Pontus Sendikası, 102. New York "Panaia Sumela" Derneği, 103. "O Pontos" Kesarialılar Kültür Derneği, 104. Orecastro Kültür-Spor Derneği, 105. Ohio-"Komnini" Pontus Klübü, 106. PanHelenik Pontus Dernekleri Birliği, 107. PanHelenik "Panaia Sumela" Kutsal Kurumu, 108. Ptolemadia Karadeniz Klübü, 109. Ptolemadia-Pontuslular Birliği, 110. Pieria Pontuslular Birliği, 111. Pieria-Trabzon "O İpsilantis" Pontus Kültür Derneği, 112. Patra "Faros" Pontuslular Derneği, 113. Pire Yunan Kültür Pontus Klübü, 114. Pire-Perama Pontuslular Derneği, 115. Pontian Brotherhood "Bontoxehiteas" of N.S.W. Limited, 116. Pontus ve Kıbrıs Rumları Dayanışma Derneği, 117. Prosotsani "O Pontos" Pontuslular Derneği, 118. Policastro "i Akrites" Pontuslular Derneği, 119. Pelli "İpsilante" Pontus Kültür Derneği, 120. Preveza-N. Sampsunta "i amisos" Kültür Derneği, 121. Pontus Etüdler Merkezi, 122. Russelsheim Pontus Yunanlılar Derneği, 123. Rodos "O Digenis" Pontuslular Derneği, 124. Selanik-PanHelenik Pontus Dernekleri Birliği, 125. Selanik "Panaia Sumela" Sendikası, 126. Selanik "Karadeniz" Klübü, 127. Selanik "i Anayanisi" PanHelenik Pontus Yaşlılar Evi, 128. Selanik İoniki Ocağı, 129. Selanik Pontuslular Feneri, 130. Selanik "Ayios Theorodos-Gavra" Pontus Derneği, 131. Selanik Pontus İncelemeleri Enstitüsü, 132. Selanik-Meseos "O Pontos" Kültür Derneği, 133. Selanik Bafralılar Derneği, 134. Selanik-"İ Eptakokomas Santa" Santalılar Derneği, 135. Selanik-Yorgios K, Fotiadis" Tiyatro Derneği, 136. Selanik-Eleftherio Kordelyo Karadenizliler Derneği, 137. Selanik Serbest Felsefe ve Sosyal Bilimler Merkezi, 138. Avgi Kültür Merkezi, 139. Selanik-Peristereota "Ayios Yorgios" Derneği, 140. Selanik- "Akrite Tu Pontu" Stavrupolis Pontuslular Derneği, 141. Selanik-Kirio Pontuslular Yardımlaşma Derneği, 142. Selanik-Evosmos "Panaia Kremasti" Pontuslular Derneği, 143. Selanik- Aristotelion Üniversitesi Pontuslu Öğrenciler Derneği, 144. Selanik Pontuslu Öğrenciler Birliği, 145. Selanik Batı Kesimi Pontus Derneği, 146. Selanik Pontus Araştırma Merkezi, 147. Selanik-O Neos Kafkasos Kültür Derneği, 148. Selanik-Stavrupolis Pontuslular Birliği, 149. Selanik Thermi "Panaia Sumela" Derneği, 150. Selanik Kuzey Yunanistan Sanatçılar Derneği, 151. Selanik Matsoukas Pontuslular Birliği, 152. Selanik Kalithea Pontus Kültür Derneği, 153. Selanik Panaroma Pontuslular Derneği, 154. Selanik Pontuslu Kadınlar Birliği, 155. Selanik Sikea Karadeniz Ocağı, 156. Selanik Triandria Pontuslular Derneği, 157. Selanik Küçük Asyalılar Klübü, 158. Selanik Yunanistan Pontus Gençler Birliği, 159. Selanik Kalamaryas Derneği, 160. Selanik Panaia Sumela Derneği, 161. Serez Karadenizliler Klübü, 162. Stocholm Karadeniz Pontus Derneği, 163. Sydney "Panaia Sumela" Panpontus Derneği, 164. Svebs-Gmud Pontus Yunanlılar Derneği, 165. Stuggart Pontus Yunanlıları Derneği, 166. Thiva "O Pontus" Karadeniz Klübü, 167. Tiflis Pontuslu Helenler Derneği, 168. Toronto "panaia Sumela" Derneği, 169. Thrilorion Pontuslular Kültür Birliği, 170. Veria Karadeniz Klübü, 171. Whittlesld "Panaia Sumela" Kardeşlik Derneği, 172. Wuppertal ve Çevresi Pantos Kardeşlik Derneği, 173. Wiesbaden Pontus Yunanlılar Derneği, 174. Yannitsa Pontuslular Derneği, 175. Yannitsa Kria Vrisi "Aleksandros İpsilantis" Pontus Kültür Derneği, 176. İskeçe Pontuslular Derneği.
1) Mahmut GOLOĞLU, Anadolu’nun Milli Devlet Pontus, 1973.
2) Ömer ASAN, Pontus Kültürü, 1996 Belge yayınları.
3) Taner TARHAN, Eski Çağda Kimmerler Problemi, 8. Türk Tarih Kongresi, Cilt I.
4) M. GOLOĞLU, a.g.e.
5) 5) A. Tayyar ÖNDER, Türkiye’nin Etnik Yapısı, 2002, Pozitif yayınları.
6) L. ROSANYİ, Tarihte Türklük.
7) Hilmi GÖKTÜRK, Anadolu’nun Dağında Ovasında Türk Mührü.
H. GÖKTÜRK, a.g.e.9) Mesut ÇAPA, Pontus Meselesi
Hala tanımamışlar / Hemşin'deki BİZ'leri / Hemşin temizleleyecek / İçindeki TİZ'leri...
