4000 Yıl Önce Türk Tiyatrosu


M.M. Nikoliç isminde bir muharririn Belgrad'da verdiği bir konferans
ve Belgrad'da Politika gazetesinin 24 Ocak 1934 tarihli sayısında
yazdığı bir makale, o sıralarda dilimize çevrilip, Ankara ve
İstanbul gazetelerinde ve bazı dergilerde yayınlanmıştı. Bu Sırp
muharriri Türklerin zamanımızdan dört bin yıl önce bugünkü mânâsı
ile bir dram san'atı vücuda getirdiklerini söyleyerek Türk kültür ve
medeniyetinin geçmiş çağlardaki üstün manzarasından bahsediyor ve
iki bin yıl önce yazılmış olduğunu söylediği bir Türk piyesi
hakkında malûmat veriyordu. Aşağıdaki satırları Nikoliç'in
yazısından alıyoruz:

Tiyatro kültür seviyesi yüksek olan milletlere mahsus bir varlıktır;
tiyatrosu olan memlekette şair, aktör ve seyirci bulunması gerektir.
Bundan dört bin yıl önce, Türkler, büyük ve kültür seviyesi yüksek
bir millet ve Orta Asya'da tesirli bir varlıktılar. Türk milleti iyi
harbederdi, bu topluluğun içinde yüksek soydan gelmiş olanlar, halk
ve yabancı milletlerden alınmış köleler vardı. Asilzadeler kuvvetli
ve hâkimdiler, onlar güzel san'atları korumuşlardır; güzel san'atlar
ilerlemiş ve Türkler arasında dünyanın en eski tiyatrosu meydana
gelmiştir.

En eski Türk piyeslerinden birinin bir parçası, bugün de mevcuttur.
Bu parça, eski Türk tiyatro edebiyatının epik olduğunu gösteriyor.
Piyesin konusu Türklerin o zamanki harblerinden birinde kazandıkları
zaferdir. Eski Türk tiyatro san'atından kalmış ikinci eser,
birincisinden az daha yenidir. Bu piyes, Türklerin Çin'e hücumları
zamanından kalmadır. Vakanın kahramanları üç kişidir. Bir Türk
kahramanı harbe gidiyor, evde güzel karısı ile küçük çocuğunu
bırakıyor. O gittikten sonra bir Çinli eve gelerek güzel Türk
kadınını elde etmeye çalışıyor. Kadın Çinliye karşı kendisini
kahramanca koruyor. Çinli kazanamayacağını anlayınca kadına fenalık
etmek için onu yüzünden yaralıyor; daha doğrusu Türk şairinin dediği
gibi onun namusunu çalamayınca güzelliğini çalıyor. Harb meydanına
doğru ilerlemekte olan Türk, bir aralık hamaylısını evde unuttuğunu
hatırlamış, geri dönmüştür; muhaberede muvaffak olabilmek için onun
mutlâka boynundan geçirilmiş olarak göğsünde asılı bulunması
lâzımdır; eve geldiği zaman güzel karısının uğradığı felâketi
görüyor, öcünü alıyor ve facia kanlar içinde bitiyor.

Joseph Gregor: "Dünya tiyatro tarihi" adılı eserinde bu piyesten
bahsediyorsa da hiç bir komanter yapmıyor. Biz birkaç söz söylemek
lüzumunu duyuyoruz. Türk Milleti arasında tiyatro san'atının
kendiliğinden vücut bulmuş orijinal bir şey olduğunu kabul etmek
lâzımdır. Zamanımızdan iki bin yıl önce Türklerin Çinlilerden başka
kültür seviyesi yüksek komşuları yoktu; halbuki Çinliler bundan iki
bin yıl önce tiyatro ile uğraşmıyorlardı. Çinliler ancak İsa'nın
doğuşundan sekiz yüz yıl sonra tiyatro oynamaya başlamışlardır .Bu
tarihteki Çin tiyatrosu da sırf dekoratif ve çocukça bir şeydir. Ve
Türk tiyatro san'atından çok farklıdır. Zira, Türk tiyatro san'atı
etik meseleleri ve anlaşamamazlıkları tetkik ve halletmekte, tiyatro
tekniğine uygun bulunmaktadır. Demek ki, Türk tiyatrosu, Türk
Milleti arasında kendi kendisine genişleyip yükselmiştir. Türk
tiyatrosunun karakterleri bakımından bir noktanın daha dikkate
alınması gerektir ki, bu da o devirdeki Türk tiyatrosunda mistisizm
bulunmayışıdır. Türk dramının bu merhalesinde ne ilâhlar, ne ruhlar,
ne de yaradılış üstü şeyler vardır. Bu, o zaman ki Türklerin cemiyet
ve bilgi seviyelerinin yüksekliğini - tiyatronun dinî âyîn
mahiyetinden yola çıktığını - gösteriyor. Bu devirde Türk kültürü
mistisizmden, karanlıklardan uzak ve tamamiyle insanîdir. Eski Türk
tarihinde ve Türk tiyatrosunda fertleri hür, yüksek insanlık vekarı,
ideal, aşk ve şerefle bezenmiş görmekteyiz. Eski Türk dramının
karakteristiklerinden birisi de edebî formu ve yazılış üslûbundaki
lirizmdir. Aşk, ruh inceliği, ve hasret duygusunun ifadesi için bu
dil çok müsaittir. Türk dili Türkün büyük, hasretli, geniş ruhundan
doğmuştur .

Zamanımızdan iki bin yıl önce Çinin şimal sahasında Hiyung-Nu
Türkleri kuvvetli bir hükûmet kurmuşlardı; bunların Çin'e yaptıkları
akınlardan kurtulmak için Çinliler General Mong-Tiyen teşebbüsü ile
meşhur Çin duvarını yaptırdılar (M.Ö.215).

Milâddan evvel 163 yılında Yue-Şi Türkleri Kâşgarda yerleşmiş
bulunuyorlardı; sonraları Ceyhun'un güneyindeki Ta-Hiya ülkesine
kadar gelmişler ve birçok yerleri ele geçirerek (M.Ö.120) Orta
Asya'daki Yunan hâkimiyetine son vermişlerdir. Böylece Büyük
İskender'in orada kazanmış olduğu zaferlerin maddî neticeleri
ortadan kalkmıştır. Yue-Şi'ler daha sonraları Keşmiri de ele
geçirmişler, fakat Hintteki hâkimiyetleri kısa bir müddet içinde
yerli prenslerin eline geçmiştir. Yue-Şi'ler Hint İskitleri de
denilen Türklerdir, milâddan sonraki asırlar içinde bulundukları
yerler Ak Hun'ların eline geçmiş, bu suretle ortadan kalkmışlardır.
Zamanımızdan iki bin yıl önce, bir yandan da Hiyung - Nu Türklerinin
Çinlilerle uzun savaşlarda bulundukları, kuvvet ve kudretlerinin en
parlak dereceye çıktığı, Asya'nın en kuvvetli devleti oldukları çağa
rast geliyor. Mete hakanın altın devri aşağı yukarı bu sıralardır.
Sonraları Hiyung-Nu'lar Çinlilerin sürekli hücumları karşısında
garbe doğru çekilerek Hun Türkleri adı altında dünya tarihine yeni
bir gidiş yolu çizmişlerdir.

M.M. Nikoliç'in bahsettiği Türk piyesleri bu Türk boylarından
hangisine ait? Türklerin zamanımızdan beş bin yıl önce Çin'e girerek
orada bir medeniyet hayatı uyandırdıkları ve sonraları Çin
Tiyatrosunun kurulmasına sebep oldukları göz önüne getirilirse
Nikoliç'in bahsettiği devirlerde mütekâmil bir Türk tiyatrosunun
bulunduğunu kabul etmek kolaylaşır. Zaten, evvelki bahislerden
birinde gördüğümüz gibi Çin tarihi boyunca o çağlarda Türklerin
dramatik san'atla olan ilgileri geçmiş zamanın karanlıkları arasında
tam bir aydınlık içinde belirmektedir. Sinoloji profesörü Dr.
Wolfram Eberhard Çinde askerlikle alâkalı piyeslerin doğmasına kuzey
kavimlerinin sebep olduğunu söylemişti; bu kuzey kavimleri, evvelce
de işaret ettiğimiz gibi, Çinin şimâlinde oturan Türklerdir.
Nikoliç'in anlattığı muharebe ile ilgili Türk dram eserleri Çin
tiyatrosundaki bu tesiri daha iyi aydınlatıyor.


Devam edecek../

.M. Nikoloviç'in bahsettiği iki bin yıl önceki Türk dramı hakkında
Joseph Gregor'un Dünya tiyatro tarihi isimli eserinde de kısa
malûmat vardır.

Kitabın eski çağlar tiyatrolarına ait bölümünde eski Türklerden
bahsedilerek şöyle denilmektedir:

Eski Türklerdeki dramların dinle çok az münasebeti olduğu
anlaşılıyor. Elde bulunan en eski ve tanınmış esere ait parça, aşağı
yukarı milâddan iki bin yıl önceye ve Türklerin Orta Asya da
oturdukları zamana aittir. Münir Hayriye göre, bu bir koro ile
birlikte söylenilerek oynanılan bir harb oyunudur. Bu eserin
Türklere ait bilinen en eski eser olduğu anlaşılıyor. Yunan dramında
da benzerleri bulunan ve meselâ Koralı bir protagonisin vedasını
tasvir eden vak'aya yakın bir vak'ası vardır. Bundan başka daha yeni
olarak Türklerin Çin'i işgal ettikleri zamana ait bir eser
gösterilebilir. Üç aktörle oynanan bu eserde ahlâk ve karakter
tasviri vardır. bir Türk harbe gitmek üzere yol çıkar, çocuğu ile
karısını şehirde bırakır. Bu arada kadını kaçırmak isteyen bir Çinli
görünür; kadın onunla gitmek istemediği için Çinli kızar, kadının
yüzüne saldırır ve onun güzelliğini çalar. Hamailini evde unuttuğu
için onu almak üzere geriye dönmüş olan Türk, bu faciayı görür ve
bunu kanlı bir sahne takip eder .

Başka Başka Türk Toplulukları Arasında

Çeşitli iklim sebepleriyle Orta Asya'dan çıkarak değişik
istikametlerde göç eden Türklerin Ön Asya'da Mezopotamya'da ve
Anadolu'da kurdukları medeniyetlerden ve bu medeniyetin Ege
medeniyetine ve oradan geçerek Yunan medeniyetine yaptığı tesirden
evvel ki fasıllarda bahsettik; göçler esnasında Orta Asya'dan
geçerek cenuba Çin ülkesine inen Türklerin oradaki tesirini de
inceledik. Orta Asya'dan Anadolu'ya inerek kısmen Balkanlar üstünden
ve kısmen deniz yolu ile - Milâddan önce 1500 ve 1000 yılları
arasında - İtalya'ya geçip yerleşen ve orada ilk medeniyeti kuran
Etrüsklerin muhaceretini de ilâve edelim. Bunlardan başka uzak
ülkelere göç etmeyip Orta Asya'da kalan ve sadece yer değiştirmekle
yetinen bir kısım Türklerin bulunduğunu da bundan önce söyledik.
Orta Asya'da kalmış olan çeşitli Türk toplulukları milâddan önceki
ve sonraki zamanlarda buralarda birçok devletler kurmuşlardır.
Bunlardan bazıları şunlardır:

Orta Asya'da Türk - Hun İmparatorluğu.
Volga ve Ural nehirleri arasında Batı Hun Devleti.
Volga - Tuna arasında İskit İmparatorluğu
Batı Türkistan ve Kuzey Efganistan'da Ak Hunlar Devleti.
Orta Asya'da Tu-Kiyu ve Kutluk Devleti.
Aral gölü güneyinde Samanoğulları Devleti.
Aral gölünden Hindistan'a kadar uzanan sahada Gazneliler Devleti.
Sir nehri doğusunda Karahanlılar ve Karahatalar Devleti.
İran, Mezopotamya, Anadolu ve Suriye sahalarında Selçuklular Devleti.
Merkezi Semerkant olan Büyük Timur İmparatorluğu.
Asya, Avrupa ve Afrika'da Türk - Osmanlı İmparatorluğu.

Bütün bu devletler arka arkaya veya bir kısmı ayni zamanda başka
başka yerlerde kurulmuşlardır. Bunların siyasî tarihleri hakkında
oldukça bilgi mevcut olmakla beraber birçoklarına ait içtimaî hayat
tarihi, denilebilir ki, şimdiye kadar hemen hemen yeter derecede
tetkik edilememiştir. Bu yüzden islâmlığın Türkler arasında
yayıldığı zamana kadar olan çağlarda halk hayatı, halk âdetleri,
san'at ve medeniyet eserleri hakkında da elimizde henüz geniş bir
bilgi yoktur. Bu sahalarda arkeoloji araştırmaları, tarih, etnoloji
ve folklor tetkikleri de yeter derecede yapılmamıştır.

Yedinci asırda çıkmış olan İslâm dini Türkler arasında sekizinci
asırdan itibaren zayıf bir surette yayılmaya başlamış ve on birinci
asırda oldukça geniş bir kitle bu dinin çerçevesi içinde
toplanmıştır; bu surette bu yeni dinin tesiriyle Türkler arasında
büyük bir âdet değişikliğine yol açılmıştır. Bununla beraber birçok
zümreler eski alışkanlıklarını muhafaza ettikleri gibi islâmlıktan
önceki dinlerini değiştirmemiş olan Türk toplulukları da vardır.

Bilinen şudur ki, en eski çağlardan itibaren bütün Türk kolları
arasında musikî ve raks daima ehemmiyetini muhafaza etmiştir; dinî
bir kaynaktan gelmiş olmak bakımından önceleri uzun zamanlar cemiyet
içinde yüksek bir yere sahip olan; sonraları da millî âdet ve
eğlence halinde devam eden oyunlar da bu aradadır.

Milâddan önce, Hun Türklerinde saray büyüklerine musikî âletlerinin
hediye olarak verilmesi âdetti; hanların birbirlerine gönderdikleri
hediyeler arasında da musiki aletleri başlıca bir yer tutuyordu.
Türklerin yabancılarla münasebetlerinde de ayni şeyi görürüz.
Atillâ, Burgindiya kıralına çalgı çalan ve türküler söyleyen bir
musiki heyeti göndermişti. Daha sonraki devirlerde Tu-kiyu
Türklerinin musikiye fevkalâde düşkünlük gösterdikleri, Türk
erkeklerinin Çinlilerin hyupu şeklinde söyledikleri bir musiki âleti
çaldıkları, Türk kadınlarının da çelik çomak oynamayı sevdikleri Çin
kaynaklarından öğreniliyor. Türklerin söyledikleri şarkıları karşı
karşıya durarak, diyalog şeklinde teganni ettikleri de ayrıca
kaydedilmiştir. Uygurlarda da kadın ve erkekler bir araya toplanarak
musiki âletleri çalıp raksederler ve şarkılar söylerlerdi. Milâddan
önceki ve sonraki Hun, Uygur, Tukiyu Türklerinde ananevî kopuzdan
başka muhtelif musiki âletleri vardı. Eski Turfan vahası Türkleriyle
yakından alâkadar olan Çin tarihçileri Türklerin musikiye olan
bağlılıklarını kaydederken bunların seyahate çıktıkları zaman bile
musiki âletlerini yanlarında dolaştırdıklarını yazıyorlar. Milâddan
sonraki yıllarda onbirinci onikinci asır Uygur Türkleri arasında
kopuz çalan san'atkârlar hususî bir ehemmiyeti haizdi. Onbirinci
asırda Karadenizin kuzeyi ile Moldaviya taraflarını işgâl eden
Kapçak Türkleri millî musiki âleti olan kopuzu buralara da
getirmişlerdi. Ondördüncü asırda yazılmış Koman-Fars-Lâtin lûgati
olan Codex Cumanicus'da kopuzcu kelimesine rastgelinmektedir.
Onüçüncü asırda Türkistan'da seyahat eden ecnebi seyyahlar Batu ve
Mengü hanların saraylarında muhtelif musiki âletleri gördüklerini
söylemişlerdir. Bu seyyahlardan Plâno Karpini 1246 yılında Batu Han
nezdinde bulunmuştu; hanın büyük meclisler esnasında ancak şarkı
söylenirken veya saz çalınırken masaya oturduğunu kaydediyor. Bu,
Moğol saraylarında musikiye büyük saygı gösterildiğine işarettir.
Seyyah Marco Polo, Moğol ordusu arasında muharebeye girişmeden önce
hücum emri beklenirken şarkılar söylendiğini, çalgılar çalındığını,
bunun bir gelenek olduğunu yazıyor. Karaim, Kırgız, Altay, Teleut,
Sagay, Kaç, Baraba, Kazak ve Özbek Türklerinin dillerinde Türk
musiki âletlerine ait sözler bulunması, bunların hayat ve âdetleri
arasındaki musiki severliği gösterir.

Bütün bu devirlerde başka başka Türk kolları arasında eski Türk
gelenek ve âdetleri devam ediyordu. Bu arada umumî av ve ziyafetler
geniş ölçüde eğlenceler düzenlenmesine sebep oluyordu. Bu sıralarda
eğlenceler arasında musiki ve raksdan başka dramatik mahiyette
oyunlar da tertip edildiğini açıkça gösteren vesikalara henüz sahip
değiliz. Bununla beraber onbirinci asırdan itibaren Anadolu da
hükûmet kurmuş olan Batı Selçukluları tarafından Konya sarayında
verilmiş olan bir komedi temsili hakkında mevcut olan kesin bilgi,
daha evvelki zaman içinde de bu cins oyunların Türkler arasında
malûm olduğunu bize, tereddütsüz düşündürmektedir. Anadolu
Selçuklularının saraylarında, İran hükümdarlarının debdebeli hayatı
başlamış olmakla beraber eski Türk geleneği de bütün özellikleriyle
devam ediyordu. Genel ziyafetler, sürek avları ve bu münasebetle
yapılan eğlenceler bu aradadır. Konya sarayında 1116 yılında verilen
komedi temsilini de her halde Selçuk Türkleri, yani Oğuzlar
Anadolu'yu istilâya başladıkları 1071 yılından itibaren geçmiş olan
yarım asır içinde öğrenmiş olmayacaklar.

Kaynak:
Türk Tiyatrosu Tarihi I,"Eski Türklerde Dram San'atı", Refik Ahmet
Sevengil,

Kitabın Basım tarihi:1959 (Dili o yüzden biraz eski )