Türkçe üzerine bir matematik modelleme ve bunun olası sosyal
yansımaları üzerine bir zihin jimnastiği

"Victor Hugo şiirlerini 40.000 kelime ile yazdı. Türkçe'yi en zengin
kullananlardan yaşar kemal'in romanları 3.500 kelimeyi geçmez"
görüşü çok yaygındır. Bu görüş haklıdır zira Türkçe'nin Fransızca'ya
oranla daha az sözcük içerdiği doğrudur. İngilizce'ye, Almanca'ya,
İspanyolca'ya oranla da daha az sözcük içeriyor olması gerekir. Ne
var ki bu Türkçe'nin daha yetersiz bir dil olduğu anlamına gelmez!
çünkü Türkçe az sözcük ile çok şey anlatabilen bir dildir! daha
fazla sözcük içerse bunun kimseye zararı dokunmaz ancak, gereği
yoktur.

Başka bir dilden Türkçe'ye çeviri yapan herkes sözlüğü açtığında,
aralarında minik anlam farkları olan bir çok sözcüğün Türkçe
karşılığında çoğu zaman aynı kelimeyi okur. bu, ilk bakışta bir
eksiklik gibi görünebilir, oysa öyle değildir. Çünkü yukarıda adı
geçen diller kelimelerin statik olan anlamlarını öğrenmeye, Türkçe
ise bu anlamları bulup çıkarmaya, yani dinamik anlamlandırmaya
dayalıdır. Türkçe'de anlamları sözlükteki tanımlar değil,
kelimelerin cümle içindeki konumları belirler. Tam bu noktada,
Türkçe'nin, referans olmak üzere sadece gerektiği kadarı sözlüklere
alınmış, sonsuz sayıda kelime içerdiği bile öne sürülebilir.

İngilizce-Türkçe sözlükte "sick", "ill" ve "patient"ın karşısında
hep "hasta" yazar. bu bağlamda ingilizce'nin üç kat daha fazla
sözcük içerdiği söylenirse bu doğrudur. ancak, aradaki farkların
Türkçe'de vurgulanamadığı söylenmeye kalkılırsa bu yanlış
olur: "doktor falanca beyin hastası olmak", "böbrek hastası
olmak", "internet hastası olmak", "filanca şarkının hastası olmak"
arasındaki farkı Türkçe konuşan herkes bir çırpıda anlar. Bunun
nasıl olabildiğini görmek zor değildir. Bir kalem alıp, alt alta:

3+5==

12+5==

38+5==

yazmak, sonra da bunları toplamak yeterlidir. hepsinde aynı "+5"
yazdığı halde sonuçlar farklı çıkıyorsa, Türkçe'de de hepsinde
aynı "hastası olmak" ifadesi geçtiği halde sonuçlar farklı
olacaktır. Türkçe'nin az araç ile çok iş yapmasının sırrı
matematikte yatar. 0'dan 9'a kadar 10 tane rakam, artı, eksi, çarpı,
bölü dört işlem işareti ve bir ondalık ayracı virgül, yani topu topu
15 simge ile sonsuz sayıda işlem yapılabilir. Türkçe de benzer
özellikler gösterir. Türkçe matematiğe dayalı olmaktan da öte,
neredeyse matematiğin kılık değiştirmiş halidir.

Türkçe'deki herhangi bir fiilin çekiminin ve kelimelerin nasıl çoğul
yapılacağının öğrenilmiş olması, henüz varlığı bile bilinmeyen, 5
yıl sonra Türkçe'ye girecek fiillerin nasıl çekileceğinin ve 300 yıl
önce unutulmuş kelimelerin çoğullarının ne olduğunun biliyor olması
demektir. Bu tıpkı birinci dereceden 2 bilinmeyenli bir denklemin
nasıl çözüleceği öğrenildiğinde, sadece "x==6", "y=#" olan
denklemlerin değil, aynı dereceden bütün denklemlerin nasıl
çözüleceğinin öğrenilmiş olması gibidir.

Oysa sözgelimi ingilizce'de "go", "went" olurken "do", "did" olur.
çoğul ekleri için de durum aynıdır: "foot", "feet"
olurken "boot", "beet" değil "boots" olur. bunun tutarlı bir iç
mantığı yoktur, tek çare böyle olduklarının bellenmesidir.

Türkçe'de ise, statik kelimeleri ezberlemek yerine dinamik kuralları
öğrenmek gerekir. Türkçe'de neredeyse istisna bile yoktur. Olanlar
da ses uyumu gereği "alma" olması gereken meyve isminin "elma"
biçimine dönmesi gibi birkaç minör istisnadır. kurallar ise
neredeyse, bu dili icat edenlerin Türk olduğuna inanmayı
zorlaştıracak kadar güçlü ve kesindir. Bu noktadan sonra,
anlatılanları matematik olarak formüle etmek, aradaki ilişkiyi
somutlaştırabilmek açısından yararlı olacaktır. Bunu yapmanın en
kolay yolu ikili sayı sistemini kullanmak olduğu için de yalnızca 0
ve 1'leri kullanmak yeterlidir. izleyen örneklerde [1==var] ve
[0==yok] anlamında kullanılmışlardır.

kelime kökü çoğul eki matematik ifade

ev ler ev ler

1.0 0.1 1.1

Türkçe'deki bütün kelimelerin 2 bit olduğu varsayılabilir (ileride
bit sayısı artacak). tekil olan bütün kelimeler 1.0 (kelime kökü
var; çoğul eki yok), çoğul olanlar ise 1.1'dir (kelime kökü var;
çoğul eki var). bu kural hiç değişmemek bir yana, öylesine güçlüdür
ki Türkçe'de başka hiç bir dilde yapılamayacak bir şey yapılıp,
olmayan bir kelimenin çoğulu dahi söylenebilir (0.1). birisi
karşısındakine sadece "ler" dediğinde, alacağı tepki: "anladık ler
de, neler?" türünden bir cevap olacaktır. bir şeylerin çoğulunun
söylendiği bellidir de, neyin çoğulunun kastedildiği açık değildir.

vurgulama sıfat kökü zayıflatma matematik ifade

kırmızı
0.1.0
kıp kırmızı
1.1.0
kırmızı msı
0.1.1
kıp kırmızı msı
1.1.1

Türkçe'deki sıfatların anlamını kuvvetlendirmeye veya zayıflatmaya
yarayan bu kural da hiç değişmez. hatta istenirse bu kurala uyan ama
hiçbir sözlükte bulunmayan, hem kuvvetlendirilmiş hem de
zayıflatılmış garip sıfatlar bile türetilebilir. "güneş doğmazdan az
önce ufuk kıpkırmızımsı (kıp + kırmızı +msı; [1.1.1]) bir renk aldı"
dendiğinde, herkes neyin kastedildiğini anlayacaktır. çünkü ayaküstü
türetilen bu sıfat, hiçbir sözlükte yer almaz ama, Türkçe konuşan
herkesin çok iyi bildiği bu kurala uygundur.

Fiil çekimlerinde de işler farklı değildir. burada zorunlu olarak
kişi için 3, zaman için 2 bitlik gruplar kullanılacak. çoklu bit
grupları şunları ifade edecek:

011 == ben
010 == sen
000 == o
111 == biz
110 == siz
100 == onlar

00 == geniş zaman
11 == şimdiki zaman
10 == gelecek zaman
01 == geçmiş zaman

kök kişi matematik ifade

yeterlilik ............ oku (y)abil di m == 1.1.0.01.0.0.011
olumsuz ................ oku (y)a ma z mış sın == 1.1.100.0.1.010

zaman ................. gel me (y)ecek ti == 1.0.1.10.1.0.000
zaman .................. git me di k == 1.0.1.01.0.0.111
hikaye ................. şaşır abil ecek ti niz == 1.1.0.10.1.0.110
rivayet ............... bil (i)yor lar == 1.0.0.11.0.0.100

Tabloda zaman ile ilgili küme 3 bit yapılıp geçmiş zaman "di'li
geçmiş" ve "miş'li geçmiş" olarak ikiye ayrılabilir, soru bileşkeni
için ayrı bir bit eklenebilir, emir ve şart kipleri de işin içine
katılabilir ancak, sonuç değişmezdi.

Cümleleri oluşturan öğelerin (özne, nesne, yüklem, vb...) sıralaması
da rastgele değildir. Türkçe cümleler bir tür "crescendo" (şiddeti
giderek artan dizi) izlerler. bütün vurgu en sonda yer alan yüklem
(fiil) üzerindedir. diğer öğelerin önemi, yükleme olan
yakınlık/uzaklık konumları ile belirlenir. yükleme yakınlaşıldıkça
önem artar. gene matematiksel olarak ele almak gerekirse, cümleyi
oluşturan her bir öğenin toplam öğe sayısı kadar haneden oluşan bir
matematik değere sahip olduğu varsayılabilir.

"dün ahmet camı kırdı" cümlesi 4 öğeden oluşmaktadır; o halde her
öğe 4 haneli bir değere sahip olacak, ilk öğe en düşük, son öğe ise
en yüksek değeri taşıyacaktır.


devam edecek/..

cümle
matematik değer
0001
matematik değer
0011
matematik değer
0111
matematik değer
1111

1 dün ahmet camı kırdı.
2 dün camı ahmet kırdı.
3 ahmet dün camı kırdı.
4 ahmet camı dün kırdı.
5 camı dün ahmet kırdı.
6 camı ahmet dün kırdı.

şimdi tablodaki cümleler tek, tek ele alınabilir:

1. cümle: dün ahmet bir iş yaptı ve bu camı kırmak oldu.
2. cümle: dün kırılan camı başkası değil ahmet kırdı (suçlu ahmet!).
3. cümle: ahmet'in dünkü işi camı kırmak oldu (belki önceki gün
kitap okumuştu).
4. cümle: ahmet camı herhangi bir zaman değil, dün kırdı (yarın
kırması gerekiyor olabilirdi).
5. cümle: cam düne kadar sağlamdı, kırılmasının suçlusu ise ahmet.
6. cümle: camı ahmet zaten kıracaktı, bunu dün yaptı.

Cümleyi oluşturan öğeler kesinlikle aynı kalırken (cam hep 'i'
haliyle "camı" olarak kaldı; fiil hep 3. tekil şahıs, di'li geçmiş
zamanda çekildi, vb.) sadece yerlerinin değişmesi cümlelerin
anlamlarını da değiştirdi.

Her cümlede 0011, 0001'den daha fazla, 0111 bu ikisinden daha fazla,
1111 ise hepsinden daha fazla önem taşıdı. anlamı belirleyen de
zaten her bir öğenin matematik değeri oldu. kelimelerin statik
anlamlar taşıdıkları dillerde, zaman belirtecinin (dün) yeri
değiştirilerek elde edilebilecek 2 çeşitlemenin dışında diğer
anlamları vermek için kip değiştirmek (edilgen kip - passive mode
kullanmak) veya araya açıklayıcı başka kelimeler eklemek gerekir.
Türkçe konuşanlar ise her bir cümlenin diğerinden farkını derhal
anlarlar.

Matematik ile olan alış-veriş yalnızca verilen örneklerle sınırlı
değildir. Türkçe'nin ne tarafı ele alınsa bu ilişki ile yüz, yüze
gelinir. Türkçe'nin bu özelliğini "insanlar kendilerine ulaşan
mesajları nasıl anlarlar? bunun kullanılan dil ile bir ilgisi var
mıdır? bir fransız, bir ingiliz, bir türk aynı mesajı kendi ana
dillerinde alsalar, birbirleri ile aynı şekilde mi, yoksa farklı mı
algılarlar? eğer dilin algılamayla ilgisi varsa, işin içine bir dil
karışmadığı yani sözgelimi bir pantomim gösterisi izlenir veya
üzerinde hiç yazı olmayan bir afişe bakılırken, dil ile ilgili bu
alışkanlıklar nasıl etki ederler?" türünden sorulara yanıt ararken
fark ettim. bu özellik konuya ilgi ve sabırla yaklaşıp, bakmayı
bilen herkesin görebileceği kadar açık. o nedenle, bu güne kadar
kesinlikle başkaları tarafından da görülmüş olmalı. "Türkçe çok
lastikli, nereye çeksen oraya gidiyor" diyenler de aslında, hayal
meyal bu özelliği fark eder gibi olup,ne olduğunu tam
adlandıramayanlardır. Türkçe
teknik açıdan mükemmel bir dildir.

Bu mükemmelliğin nedeni matematik ile olan iç içeliktir. keza, ne
yazık ki Türkçe'nin, bu dili konuşanlara kurduğu tuzak da buradadır.
kentli-köylü, eğitimli-eğitimsiz, doğulu-batılı, vb... kültür
çatışmaları dünyanın her yerinde vardır. gene dünyanın her yerinde
iyi, kötü işleyen bir "asimilasyon" ve/veya "adaptasyon" süreci bu
çatışmayı kendi içinde bir takım sentezlere götürür. türkiye bu
açıdan dünya genelinin biraz dışındadır. bizde "asimilasyon"
ve/veya "adaptasyon" süreci ya hiç çalışmaz, ya da akıl almaz bir
yavaşlıkta çalışır. sorun, başka sebeplerin yanı sıra kullandığımız
dilden de kaynaklanmaktadır. düşünme, kendi kendine sözsüz konuşma
olarak kabul edilirse (bence öyledir), anadilin kişilerin düşünce
yapısı üzerinde etkili olduğunu da kabul etmek gerekir; insanlar
kendi anadillerinde düşünürler. türklerin büyük paradoksu işte
buradadır. teknik açıdan mükemmel bir dil olan Türkçe, kendi
dışımızdaki dünyayı kendimizce değiştirmeden, olduğu gibi
algılamaktaki en büyük
engelimizi oluşturmaktadır.

Örneğin, türkiye dışına yabancı işçi olarak giden ilk nesil gerek
bulundukları ülkenin dilini öğrenme, gerekse oradaki yaşam biçimine
ayak uydurma konusunda muhteşem bir direniş gösterdiler. bu
direnişin boyutları o denli büyük oldu ki, başka hiç bir diasporada
gözlenmeyen gelişmeler yaşandı. türk diasporası, gettolaşıp kendi
kültürünü gene kendi içine kapanık bir çevrede yaşayacak yerde,
kendi kültür kurumlarını o ülkeye ithal etti. asimile olmaya en
dirençli kültürlerden biri kabul edilen ispanyollar, gittikleri yere
sadece gazetelerini ve bazen de radyolarını taşımakla yetinirken;
türklerin bunlara ek olarak (hem de birden çok) televizyon kanalları
ve hatta kendi fast-food'ları (lahmacun, döner, vs...) oldu.

Bunları başaran insanların yeteneksiz olduklarına, dil öğrenmeyi de
bu yeteneksizlikleri yüzünden beceremediklerine hükmetmek en azından
adil ve gerçekçi olamaz. keza, böylesine önemli bir kültür direnişi
gösterenlerin, orada doğan çocuklarını eğitirlerken, bunca sahip
çıktıkları kültürlerini göz ardı etmiş olmaları da düşünülemez.
ancak gözlemlenen o ki, orada doğan ikinci nesil, gene sözgelimi
ispanyollar arasında hiç görülmediği kadar hızla asimile oldu. bunun
nedenini evdeki Türkçe'nin yanı sıra okulda öğrenilen ve ev dışında
yaşanan, o ülkenin dili faktöründe aramak çok yanıltıcı olmayacaktır.

Biz Türkler, konuşmayı öğrenirken (tıpkı sick, ill, patient
örneğinde olduğu gibi) farklı durumların farklı kavramlar
oluşturduğunu, bu farklı kavramların da farklı adları olması
gerektiğini öğrenmeyiz. aynı adı taşıyan farklı kavramları
birbirinden ayırmaya yarayacak sezgisel
(sezgisel==doğal==matematiksel) yöntemin kurallarını öğrenmeye
başlarız.

Sezgiselliğe şartlanmış beyinler ise dış dünyayı hiçbir değişikliğe
uğratmadan, olduğu gibi algılamayı bilemediklerinden, bildikleri tek
yönteme yani kendilerince anlam çıkarsamaya veya başka bir
ifadeyle "sezdikleri gibi algılamaya" yönelirler.

Algıladıkları kavramların tümü kendi çıkarsamaları doğrultusunda
şekillenmiş olan, kendilerince tanımlanmış bir dünyada yaşayan
insanlara ulaşan mesajlardaki kodlar ne kadar "herkesçe bir örnek"
algılanabilir? üzerinde emek harcanmaya değer temel sorulardan biri
budur. bu sorunun yanıtı belirginleştikçe, neden batıdaki
sistemlerin bir türlü türkiye'de oluşturulamadığı sorusunun yanıtı
da belirginlik kazanabilir.

Türkçe'nin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanan bu özel durum
kuşkusuz tüm iletişim alanları için geçerlidir. yunus emre'nin
okuması, yazması olmayan göçebe türkmen boyları arasında 700 yıl
boyunca bir nesilden diğerine büyük bir sadakatle, sözlü kültür
ürünü olarak aktarılmasının ardında Türkçenin sezgiselliğini sonuna
kadar kullanmadaki becerisi vardır. tanzimat aydınları ve cumhuriyet
aydınlarının bir türlü geniş kitlelere seslerini duyuramamalarının
nedeni de gene aynı denklemin içinde aranmalıdır. fransız gibi,
alman gibi düşünmeyi öğrenenler, meramlarını anlatırken bunu yeni
öğrendikleri düşünce sistematiği içinde yapmaya kalkışmış ve türk
gibi anlatmayı becerememiş olduklarından başarısız kalmışlardır.

Mesajlar sadece algılanabildikleri kadar etkili olurlar. mesajları
üretenlerin kendi konularına ne kadar hakim oldukları mesajın
bütünlüğü açısından önemlidir ama, hitap edilen kişilerin,
kendilerine yönelen mesajları nasıl algıladıkları her şeyden daha
önemlidir.

Ahmet Okar

İsmail Müştak’la Rûşen Eşref’in ve daha başkalarının bulunduğu bir mecliste Atatürk, Dil İnkılâbı’nda çalışmak üzere şair Yahya Kemal’in çağrılmasını istemişti. Atatürk, Türkçeyi o kadar iyi kullanan bir büyük şairin dil davasında vazife almasını ısrarla istiyordu.
Yahya Kemal, bu teveccühe teşekkür etti ve:
- Lütfen Paşa Hazretlerine arz ediniz, dedi, benim yaşayan Türkçeye karşı bir vehmim vardır. Benim dilde ilmim yok, yalnız böyle bir vehmim (=büyük bir yanlışlık yapmak korkusu) vardır. Ben bu vehimle baş başa kalmak istiyorum. Beni affetsinler.
Böylece bir müddet, Mustafa Kemal Paşa emrinde, Yahya Kemal’de vehminde ısrar ettiler. Neticede dil işlerine Yahya Kemal’in iltihâkı mümkün olmadı.
Gel zaman, git zaman, dilde Yahya Kemal haklı çıkıp da Atatürk, dâhiyâne bir davranışla ve mutlak bir emirle uydurma Türkçe’den tabii Türkçe’ye dönme işini yine aynı adamlara yaptırmaya başlayınca, o zamanın uydurmacıları , bugünkülerin Atatürk’e rağmen, Türkçe değildir diye dilimizden atmaya yeltendikleri nice Türkçeleşmiş kelimenin, hem de hâlis Türkçe olduğunu isbat yolunda birbirleriyle cidden gülünç bir yarışmaya girdiler.
O günler Atatürk, yine bir meclis topladı. Mecliste Atatürk’ün çok yakınında yer verilen şair Yahya Kemal’e büyük kumandan şiirlerinin birini okuması ricâsında bulundu. Bunun sebebini hemen sezen Yahya Kemal, o mecliste Ses gibi, Açık Deniz gibi yeni şiirleriyle bir kaç gazelini okudu. Şiirleri büyük bir zevkle dinleyen Atatürk, meclistekilere:
-Beyler! İşte hakiki ve güzel Türkçe budur! dedi ve aynı büyüklükle ilâve etti:
-Yahya Kemal Bey!... Hatırlıyor musunuz? Sizi dil çalışmalarına dâvet ettiğim zaman, bana: “Benim dilde ilmim değil, sadece vehmim vardır, müsâade edin, ben bu vehimle baş başa kalayım, demiştiniz. Şimdi hep birlikte anlıyoruz ki dil davası’nda siz haklı çıktınız.
Yahya Kemal, derhâl, bir incelikle doğruldu, eğildi ceketini düğmeledi ve:
- Paşam! dedi. Size karşı haklı çıkmak, çok tehlikeli değil mi?
Mustafa Kemal Paşa, bu sözdeki nükte’yi ve bu sözdeki ince vehmi, tabii çok iyi anlamıştı:
- Hayır, aslaa! diye çok samimi konuştu. Çünkü, bu aynı zamanda bizim millete ve tarihe karşı haklı çıkmamız demektir, sizin o zamanki vehminiz, bizi bugün mes’ûd ediyor.
Sonra yanındakilere döndü:
-Görüyorsunuz ya, Beyler, dedi, Yahya Kemal Bey’in vehmi sizin ilminizi mağlûp etti!...

Bazen öyle olurdu. Vehimler, sahte hatta sahte olmayan ilimleri bile yenebilirdi. Bu, vehmi duyan ruhların büyüklüğüyle ölçülürdü.
Ayrıca Atatürk’ün bu cümlesi tam bir Atatürk nüktesiydi: Cümlede vehim mi ilmin, ilim mi vehmin yerinde kullanılmıştı? Bunu ancak dinleyenlerin akılları anlayacaktı.